Οι γραμμές …. της
ζέβρας και η λεπίδα του Όκαμ
(Τελικά μας ψεκάζουν;)
Στο εκπληκτικό μυθιστόρημα του
Ουμπέρτο Έκο, «Το όνομα του Ρόδου», στην πρώτη σκηνή ο μοναχός Γουλιέλμος της
Μπάσκερβιλ, ο οποίος είναι φανταστικό πρόσωπο, υποκαθιστώντας, σύμφωνα με τον
συγγραφέα, τον Γουλιέλμο Όκαμ, χρησιμοποιώντας τα «ίχνη του κόσμου» και
επιστρατεύοντας τη λογική μέθοδο, δίνει συμβουλές στον αποθηκάριο της μονής για
το που θα βρει το Μελάνιο, το άλογο που είχε ξεφύγει, χωρίς όμως να το έχει δει
να περνάει, αφήνοντας αποσβολωμένο τον δόκιμο μοναχό Άντσο που τον
ακολουθούσε.
Στην
πραγματικότητα αυτό που θέλει να μας διδάξει, αν και ο Έκο στην προσπάθειά του
να δώσει από την αρχή έμφαση στις πνευματικές ικανότητες του Γουλιέλμου, κάνει
εντυπωσιακούς λογικούς συσχετισμούς, είναι η φιλοσοφική αρχή που ονομάζεται
λεπίδα ή ξυράφι του Οκάμ. Διατυπωμένη στα λατινικά δίνει έναν αέρα
αυθεντικότητας και κύρους: «Pluralitas non est ponenda sine neccesitate», δηλαδή
«οι οντότητες δεν πρέπει να πολλαπλασιάζονται χωρίς να είναι απαραίτητο». Η πλέον χρήσιμη διατύπωση της αρχής για τους
επιστήμονες είναι: "Όταν έχουμε δύο ανταγωνιστικές θεωρίες οι οποίες
κάνουν ακριβώς τις ίδιες προβλέψεις, η απλούστερη εξ αυτών είναι και η
καλύτερη", δηλαδή για να συνδέσουμε τον Έκο, τον Μελάνιο και τον Γουλιέλμο
: «όταν είσαστε σε μια περιοχή με άλογα
και ακούτε καλπασμό, να σκέφτεστε 'άλογο' και όχι 'ζέβρα'».
Αλλά ας αφήσουμε το 1327 και τους
«Γουλιέλμους» να αναπαύονται εν ειρήνη και ας επιστρέψουμε στην εποχή μας. Μετά
από τη φαινομενική κυριαρχία και γενικευμένη χρήση της τεχνολογίας, τη γενική
εκπαίδευση και θεωρητικά την επικράτηση της λογικής θα έπρεπε το ποσοστό του
πληθυσμού που πιστεύει στην επίπεδη γη ή σε θεωρίες συνομωσίας, όπως ότι μας
ψεκάζουν, να είναι τόσο μικρό ώστε να μην
προκαλεί εντύπωση … Αλλά φευ… Η post truth
πραγματικότητα είναι εδώ, μαζί μας.
Κάποτε είχαμε την αλήθεια και το
ψέμα. Τώρα έχουμε την αλήθεια, το ψέμα και μία πραγματικότητα που μπορεί να μην
είναι αληθινή, όμως θεωρούμε πως είναι αβλαβής για να την θεωρήσουμε ψεύτικη.
Αυτή είναι η Μετά-Αλήθεια, η έννοια που ψηφίστηκε λέξη της χρονιάς του 2016 σε
ευθεία αναφορά σε μία περίοδο όπου τα γεγονότα μετρούν λιγότερο από το συναίσθημα.
Έτσι καταφέραμε στην εποχή μας, να μην ακολουθούμε ούτε την επιστημονική μέθοδο
σκέψης που θα μας οδηγούσε με ασφάλεια στην αποδοχή ή απόρριψη θεωριών, αλλά
κυρίως να μην αποδεχόμαστε τις ίδιες τις επιστημονικές θεωρίες που έχουν
επικρατήσει (π.χ θεωρία της εξέλιξης), για χάρη των συναισθημάτων, του πλήθους αφελών διαισθήσεων
για τον κόσμο, πολλές από τις οποίες είναι αναληθείς και κυρίως για χάρη της
«πνευματικής αδράνειας», μιας αντίστοιχης ιδιότητας της ύλης που αναπτύσσει και
το μυαλό.
Φυσικά όλες οι απόψεις δεν
εκφέρονται με την ίδια σιγουριά, δεν είναι εύκολο να διατυπώσει κάποιος την
άποψη ότι η γη είναι επίπεδη ή ότι μας ποτίζουν με φάρμακα ώστε να οδηγηθούμε
σε «ζομπιοποίηση» του πληθυσμού, αλλά ευκολότερα διατυπώνεται η άποψη ότι μας
ψεκάζουν. Όταν κατακλύζεται κάποιος από ψεύτικες ειδήσεις ή ακόμη χειρότερα από
διαστρεβλωμένες ειδήσεις και γεγονότα, είναι εύκολο να διολισθήσει στη Μετά
–Αλήθεια. Φανταστείτε τι συμβαίνει όταν γίνεται ερώτηση στη βουλή από δυο
βουλευτές: αν μας ψεκάζουν, ποιοι και γιατί [1];
Ας χρησιμοποιήσουμε αυτή την
κοινή θεωρία συνομωσίας ότι μας ψεκάζουν για να δούμε με τη βοήθεια της θεωρίας
του Γουλιέλμου του Όκαμ τις συμβάσεις που είμαστε διατεθειμένοι να κάνουμε για
να δεχτούμε τη συνωμοσία και στη συνέχεια να εξηγήσουμε γιατί μας συμβαίνει.
Πραγματικά, είναι τόσο απλό. Τα
ίχνη συμπύκνωσης δημιουργούνται σε θερμοκρασίες -40 βαθμών Κελσίου και κάτω. Σε
αυτή την θερμοκρασία τα μικροσκοπικά σταγονίδια συμπυκνωμένου νερού παγώνουν
ακαριαία. Μόλις παγώσουν δεν μπορούν να εξατμιστούν. Επίσης δεν μπορούν να
λιώσουν γιατί η θερμοκρασία είναι -40 βαθμοί. Μπορούν μόνο να «ξεθωριάζουν»
μέσα από μία διαδικασία που ονομάζεται εξάχνωση όπου ένα στερεό μετατρέπεται σε
αέριο. Το έχετε δει να συμβαίνει στα μπαλάκια ναφθαλίνης ή στον ξηρό πάγο που
δεν είναι τίποτε άλλο από διοξείδιο του άνθρακα.[2]
Αντ’ αυτού όμως είμαστε
διατεθειμένοι κάποιοι να δεχτούμε μια άλλη υπόθεση, που ωστόσο, προϋποθέτει
αρκετές περαιτέρω εικασίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από ατελείωτες λογικές
αδυναμίες και ασυνέπειες με τα όσα ήδη γνωρίζουμε. Για παράδειγμα: Οι
αεροψεκασμοί μπορεί να γίνονται από την κυβέρνηση ή όχι, χωρίς όμως να είναι
επίσημο, χωρίς να μπορεί να ελεγχθεί. Αν όχι, τότε γίνεται από κάποια οργάνωση
που λειτουργεί κάτω από τη μύτη της κυβέρνησης και μπορεί είτε να πετάει κρυφά
τα αεροπλάνα, είτε να χρησιμοποιεί αεροπλάνα που προορίζονται για κάποια άλλη
δουλειά. Όπως και να έχει χρειαζόμαστε κάποιο νευροτοξικό φάρμακο σε τεράστιες
ποσότητες, άρα και αποθηκευτικούς χώρους όπως δεξαμενές, κτίρια κλπ με
συγκεκριμένες προδιαγραφές. Όλα αυτά καλά φυλασσόμενα αλλά χωρίς να το ξέρουν
αυτοί που τα προστατεύουν για να μη διαρρεύσει το μυστικό. Προφανώς και όλα
αυτά να γίνονται κάτω από τη μύτη διαφόρων μυστικών υπηρεσιών. Χρειαζόμαστε
επιστήμονες, φύλακες, οδηγούς, εργάτες∙ οπότε φανταστείτε τι συμβάσεις
πρέπει να κάνει κάποιος για να αποδεχτεί ότι όλοι όσοι εμπλέκονται είτε δεν
ξέρουν σε τι συμμετέχουν, είτε μπορούν και το διατηρούν κρυφό. Τέλος αν δούμε λίγο τις ιδιότητες του υλικού
θα πρέπει να είναι εξαιρετικά δυνατό γιατί θα πρέπει να δρα μια μικρή ποσότητα
σε τεράστιο όγκο, να είναι άχρωμο, άγευστο, να μην προκαλεί άλλους
γενικευμένους ερεθισμούς, διότι όλα αυτά θα είχαν παρατηρηθεί, θα είχαν
ανιχνευτεί κλπ
Δε συνεχίζω άλλο με τις μη
απαραίτητες, τις αδύναμες και παράλογες εικασίες. Ήδη τα κόκκαλα του Όκαμ
αρχίζουν να τρίζουν και εγώ υποσχέθηκα να τον αφήσω να αναπαύεται εν ειρήνη.
Τώρα που βλέπουμε το πρόβλημα,
νομίζετε ότι θα μειώθηκαν αυτοί που πιστεύουν τους αεροψεκασμούς. Όχι, μπορεί
να το υποστηρίξουν λιγότερο έντονα, αλλά μέσα τους δεν έχουν μετακινηθεί σχεδόν
καθόλου.
Γιατί
λοιπόν κάποιοι τα πιστεύουν όλα αυτά;
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι και θα
προσπαθήσω να καταγράψω κάποιους από αυτούς.
Ο πιο σημαντικός λόγος είναι η
εξέλιξη του είδους μας. Εξελιχθήκαμε να είμαστε καχύποπτοι. Κάθε μορφή ζωής, από τους απλούς
μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πολύπλοκα πρωτεύοντα θηλαστικά, για να
επιβιώσει και να αναπαραχθεί οφείλει να επινοεί παραπλανητικές συμπεριφορές και
ψέματα. Μάλιστα, όσο πιο εξελιγμένος και πολύπλοκος είναι ο οργανισμός τόσο πιο
περίπλοκες είναι οι συμπεριφορές εξαπάτησης που υιοθετεί. Πράγματι, ο άνθρωπος
είναι ο τέλειος ψεύτης: εξαπατά συστηματικά όχι μόνο τους συνανθρώπους του,
αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του.[3] Έτσι η υποψία, η καχυποψία, αρχικά είναι
συμφέρουσες διότι αποτελούν πλεονέκτημα στη διαδικασία της εξαπάτησης. Κάποιοι
απλά έχουν έντονη την καχυποψία και είναι έτοιμοι να δεχτούν και ανυπόστατες
θεωρίες.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, τονίζουν
κάποιοι ερευνητές, δεν εξελίχθηκε έτσι ώστε να επεξεργάζεται πληροφορίες σχετικά
με βιομηχανοποιημένες οικονομίες, τρομοκρατία ή ιατρική, αλλά για την επιβίωση
σε ένα άγριο περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια τάση να θεωρεί κανείς
ότι αθέατοι κυνηγοί παραμονεύουν παντού, ή ότι συμπτωματικά γεγονότα συνδέονται
με κάποιον τρόπο μεταξύ τους. Στη μια περίπτωση υπερεκτιμούν τον κίνδυνο. Για
παράδειγμα η σύνδεση των δεδομένων «θρόισμα των φύλλων ενός θάμνου» με την
πιθανότητα αυτό το φαινόμενο να συνδέεται (εκτός της προφανούς εξήγησης ότι το
θρόισμα προκαλείται από τον άνεμο) με την ύπαρξη λιονταριού πίσω από το θάμνο,
βοήθησε στην επιβίωση των προγόνων μας από τους ποικίλους εχθρούς που είχε και
με δεδομένη τη φυσική του αδυναμία να αντιπαρατεθεί σε πολλούς από αυτούς. Οι
άνθρωποι δεν είναι πολύ καλοί στην εκτίμηση αν ένα θρόισμα στους θάμνους, για
παράδειγμα, είναι μια απειλή ή όχι. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, το τίμημα να
πιστεύουν ότι το θρόισμα οφείλεται σε ένα αρπακτικό θηρίο, μπορεί να αποδειχθεί
σωτήριο, παρά το αντίθετο (υποτίμηση των δεδομένων). Απλά στη σημερινή εποχή η
υπερβολική καχυποψία αποτελεί μειονέκτημα παρά πλεονέκτημα, διότι δεν υπάρχει
ακριβής αντίληψη της πραγματικότητας.
Από την άλλη ο ανθρώπινος
εγκέφαλος έμαθε να λειτουργεί με τη σχέση αιτίου αποτελέσματος, ωστόσο, πολλές
φορές οι άνθρωποι έχουν μια φυσική τάση να αναζητούν νόημα σε διαφορετικά
τυχαία γεγονότα. Ο νευρολόγος Klaus
Konrad επινόησε τον όρο αποφένια το 1948 για να χαρακτηρίσει την έναρξη της
παραληρητικής σκέψης στην ψύχωση – ως όρος σημαίνει την εμπειρία του να δει
κάποιος νόημα, οικεία μοτίβα ή συνδέσεις σε τυχαία δεδομένα.[4] Για να
βγάλουν νόημα από καταστάσεις τις οποίες δεν ελέγχουν λογικά, πιστεύουν σε
θεωρίες συνωμοσίας κάνοντας όμως ένα μεγάλο λάθος «μεθοδολογίας». Για να καλύψουν την ανάγκη ερμηνείας το
αποτέλεσμα καθορίζει το αίτιο. Αυτή η αντιστροφή, που βρίσκεται μακράν κάθε
λογικής ανάλυσης, προσδιορίζει και την ποιότητα των ερμηνειών που απορρέουν από
αυτήν την μεθοδολογία.
Όμως,
όπως έλεγε και ο Χιουμ: Η πίστη μας στην αντικειμενική ύπαρξη της αναγκαιότητας
δεν έχει καμιά βάση.
Επιπρόσθετα
ένας άλλος σημαντικός λόγος είναι η έλλειψη πραγματικής εκπαίδευσης. Είτε
επειδή κάποιοι δεν έχουν καταφέρει να αποκτήσουν τις στοιχειώδεις γνώσεις, είτε
διότι η γενική παιδεία έχει έλλειψη όσον αφορά όχι μόνο στα μεγάλα αλλά και στα
βασικά επιτεύγματα της επιστήμης. Ένα πρόσωπο με μόνο τη στοιχειώδη γνώση
φυσικής μπορεί να μπει στον πειρασμό και να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η
«κρύα σύντηξη» είναι ένα απλό φαινόμενο, και ότι αυτή η φτηνή, ανεξάντλητη πηγή
ενέργειας έχει κατασταλεί σκόπιμα για δεκαετίες από τη βιομηχανία ορυκτού
καυσίμου. Φυσικά και δεν είναι αυστηρός κανόνας ότι έχοντας σπουδάσει θετικές
επιστήμες απέχεις από όλες αυτές τις θεωρίες και τους τσαρλατανισμούς. Έχω
ακούσει Φυσικό να μιλάει σε παρέα για τη «ραδιενέργεια» που εκπέμπει το κινητό,
οπότε το ότι είναι Τοξότης το πιο φιλοσοφικό ζώδιο (όπως έλεγε και ο Jim Morisson)[5], δε μου
έκανε καμία εντύπωση στη συνέχεια.
Πολλές
φορές σημαντικό ρόλο στην αποδοχή αυτών των θεωριών είναι το γεγονός ότι πολλοί
μπερδεύουν την έννοια της δυνατότητας με την έννοια της πιθανότητας. Υπάρχουν
δυο δυνατότητες: (α) να βρεθεί 1 εκατομμύριο ευρώ στο δρόμο, (β) να μη βρεθεί.
Συγνώμη
που θα σας στεναχωρήσω αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι 50% οι πιθανότητες να
βρεθεί.
Τέλος, η διαδικασία
απομυθοποίησης ενός μύθου είναι, πολλές φορές, μια προβληματική διαδικασία. Και αυτό γιατί χρειάζεται μεγάλη προσοχή ώστε
στη διαδικασία απομυθοποίησης να μην ενισχυθούν οι ίδιοι οι μύθοι που
επιδιώκουμε να διορθώσουμε. Κατ' αρχάς,
η διάψευση πρέπει να εστιάσει στον πυρήνα των γεγονότων παρά στο μύθο για να
αποφύγει η παραπληροφόρηση να γίνει πιο γνωστή. Δεύτερον, οποιαδήποτε αναφορά ενός μύθου πρέπει να ακολουθήσει
τις ρητές προειδοποιήσεις (που θα έχουν προηγηθεί) ώστε να ειδοποιηθεί ο
αναγνώστης ότι οι επερχόμενες πληροφορίες είναι ψεύτικες. Τέλος, η διάψευση
πρέπει να περιλάβει μια εναλλακτική εξήγηση ώστε να καλύψει το κενό που θα
αφήσει η διάψευση της αρχικής παραπληροφόρησης- θεωρίας[6]. Ίσως
πολλές φορές κάποιος από αυτούς τους κανόνες αποδόμησης μια τέτοιας θεωρίας δεν
τηρείται σωστά με λάθος αποτελέσματα. Ελπίζω να μην έχω οδηγηθεί στο ίδιο
λάθος.
Κάτι που είναι πολύ σημαντικό και
όλο μας διαφεύγει είναι ότι οι θετικές επιστήμες έχουν ένα ισχυρό μεθοδολογικό
εργαλείο, την επιστημονική μέθοδο, που ελέγχει μια υπόθεση, οπότε αν αναιρείται
από ένα πείραμα, είναι λανθασμένη. Δεν έχει σημασία πόσο όμορφη είναι, ή ποιος
τη διατύπωσε, ή πόσο έξυπνος ήταν. Αν την αναιρεί το πείραμα, είναι λάθος[7].
Δε μας ψεκάζουν, λοιπόν, διότι είναι αδύνατον να γίνονται τόσο ευρείας κλίμακας
αεροψεκασμοί, τόσο συχνά, να υπάρχει μια τόσο δυνατή ουσία αλλά ταυτόχρονα να
μην αφήνει κανένα ίχνος για να ανιχνευτεί, διότι είναι αδύνατον σε μια τόσο
ευρείας κλίμακας «αποστολή» να έμεναν όλα κρυφά για τόσο καιρό. Το κύριο
χαρακτηριστικό μιας επιτυχημένης συνωμοσίας αυτού του τύπου είναι να την
γνωρίζουν όσο το δυνατό λιγότεροι άνθρωποι, αλλιώς η διαρροή και η αποκάλυψή
της είναι σίγουρη, αλλά αυτό δε μπορεί να συμβεί διότι χρειάζεται τεράστιο
αριθμό συμμετεχόντων.
Στην τελική αν δε ζείτε στη νότια
ή δυτική Αφρική, ή αν δεν έχει επισκεφτεί τσίρκο την περιοχή σας και ακούτε
καλπασμό, να σκέφτεστε 'άλογο' και όχι
'ζέβρα'».
Αφιερωμένο στην παρέα που με ενέπνευσε να το γράψω
μετά από μια συζήτηση : (Μ.Γ, Ν.Ν, Β.Τ, Ε.Σ, Α.Σ)
[3] Robert
Trivers, Η μωρία των ανοήτων, Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης
στην ανθρώπινη ζωή, εκδ. «Κάτοπτρο»
[5] I am a Sagittarius/ The most philosophical
of all the signs/ But anyway, I don't believe in it (Jim Morrison - Astrology
in Boston (10 April 1970)
[6] Cook, J., Lewandowsky, S. (2011),
The Debunking Handbook. St. Lucia, Australia: University of Queensland. November
5. ISBN 978-0-646-56812-6. [http://sks.to/debunk]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου