Η παιδεία ως  …κλωβός Faraday

Πριν από κάποια χρόνια, σε μια ραδιοφωνική εκπομπή ένας από τους παρουσιαστές διηγήθηκε το θέμα μιας τηλεοπτικής σειράς αυτοκινητιστικού περιεχομένου στην οποία έκανε μεταγλώττιση: ένα κοινό αυτοκίνητο δοκιμάστηκε σε ένα τεχνητό κεραυνό 600000 Volt με τον οδηγό μέσα χωρίς να συμβεί το παραμικρό. Ο παρουσιαστής, παρόλο που την παρακολούθησε,παρόλο που συμμετείχε στη μεταγλώττιση, δεν πίστευε το φαινόμενο και ρωτούσε γεμάτος απορία και αμφιβολία αν μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο.

Αυτό που το διατήρησε στη μνήμη μου τόσο καιρό δεν είναι προφανώς το ότι ο παρουσιαστής δεν ήξερε πως το αυτοκίνητο συμπεριφέρεται ως κλωβός Faraday, δηλαδή επιτρέπει στο ηλεκτρικό ρεύμα να περάσει από αυτό χωρίς να επηρεάσει ό,τι βρίσκεται στο εσωτερικό του, αλλά το γεγονός ότι ο επιστημονικός αναλφαβητισμός οδηγεί πολλές φορές στην άρνηση της πραγματικότητας.

Όταν το μυαλό δε γνωρίζει, πολλές φορές, επιλέγει απλοϊκά σχήματα και σύμβολα που δεν κουράζουν ώστε να δίνουν εύκολες ερμηνείες για να εξηγήσει διάφορα φαινόμενα. Το τελευταίο διάστημα, την εποχή της επιστήμης (?), παρακολουθούμε ολόκληρα στρώματα του πληθυσμού να πιστεύουν σε ανήκουστες θεωρίες συνομωσίας, να διατείνονται ότι μας ψεκάζουν, ότι όλα στον κόσμο καθορίζονται από συγκεκριμένες ομάδες- λέσχες κλπ, ότι τα άστρα καθορίζουν το μέλλον μας παρόλο που ο διπλανός μας μας επηρεάζει βαρυτικά 10000 φορές περισσότερο από ένα κοινό άστρο και να περιμένουν ακόμη  ένα «Μεσσία» (δες Σώρρα) να μας σώσει...

Υπάρχει ένα μικρό στρώμα στο πάνω μέρος της κοινωνίας που σκέφτεται σχετικά ορθολογικά, ενώ από κάτω είναι ένα βαθύ ποτάμι που δεν έχουμε επίγνωση της αθέατης πλευράς και της απήχησης που έχει. Υπάρχει ένας παράλληλος κόσμος νοοτροπιών, θεωριών συνωμοσίας, πεποιθήσεων ανορθολογικών, που τρομάζεις όταν το συνειδητοποιείς», τονίζει ο Στέφανος Τραχανάς, πρόεδρος της εκδοτικής επιτροπής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης.

Και γιατί είναι επίκαιρα όλα αυτά; Ποιος ο λόγος να τα συζητάμε πάλι;

Τις τελευταίες μέρες δίνονται στη δημοσιότητα ξανά πληροφορίες για ένα ακόμη νέο σχέδιο, για μια ακόμη προσπάθεια αλλαγής του εκπαιδευτικού – εξεταστικού συστήματος στο όλο και πιο «νέο» κάθε φορά Λύκειο. Διαβάζοντας όμως μπροστά και πίσω από τις γραμμές διαπιστώνω πως το κύριο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί από το σχεδιασμό –ποιος είναι ο ρόλος της παιδείας μας, ποιος είναι ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης μας- δεν έχει απαντηθεί ή ακόμη χειρότερα η απάντηση αναφαίνεται απογοητευτική. Όταν οι θετικές επιστήμες απαξιώνονται το ερώτημα μένει μετέωρο και αναπάντητο.

Δεν θέλω ετούτο το κείμενο να ακουστεί ως ένας συντεχνιακός Φιλιππικός, δεν πιστεύω ούτως ή άλλως σε δίπολα – οι θετικές επιστήμες και οι μη θετικές επιστήμες.

Άλλωστε, ποτέ δεν πίστεψα στη μοναστηριακού τύπου ανάπτυξη της επιστήμης, ποτέ και για τίποτε δε συμμερίστηκα τον απομονωτισμό.

Άρα τι πρέπει να γίνει;

Θεωρώ πως χρέος του κάθε «νέου» συστήματος οφείλει να είναι η διάδοση του επιστημονικού τρόπου σκέψης. Ο κύριος προσανατολισμός του πρέπει να είναι πως θα μαθαίνουν τα παιδιά να σκέφτονται και να καταλήγουν σε συμπεράσματα αξιοποιώντας τη λογική και τη δύναμη του μυαλού τους. Η επιστήμη αποτελεί το μεγαλύτερο πολιτιστικό επίτευγμα του ανθρώπου, είναι αυτή που οδηγεί σε κριτική σκέψη, είναι αυτή που προάγει την ανεξαρτησία και την ελευθερία της σκέψης, είναι το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο στον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία που φαίνεται να απειλούν ξανά τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως πολλές φορές στο παρελθόν και δε μπορεί να απαξιώνεται. Γι’ αυτό έχουμε υποχρέωση να θεμελιώσουμε τον ορθολογικό τρόπο σκέψης: με την παρατήρηση και το πείραμα, με τη δοκιμή, το λάθος και στη συνέχεια την απόρριψη θα οδηγηθούμε στην πιο έγκυρη (αλλά πάντα ατελή) γνώση της πραγματικότητας. Το γεγονός πως όλα υπόκεινται σε έλεγχο, το ότι δεν υπάρχουν ανέγγιχτες – ευγενείς αλήθειες, η δύναμη της μεθόδου σε αντίθεση με τη θνητότητα της γνώσης, αυτός ο αντιδογματικός χαρακτήρας της επιστήμης είναι που θα μας προστατεύσει από φανατισμούς και θα μας απαλλάξει από προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες.

Δεν είναι κάτι καινούργιο. Ο επιστημονικός τρόπος σκέψης πάντοτε ήταν επίκαιρος και πάντα ήταν οδηγός εξελίξεων, επαναστάσεων, αλλαγών, ανατροπών.

Ανατρέχοντας στην ιστορία θα δούμε πως και στην Ακαδημία του Πλάτωνα ασκούσαν τις μαθηματικές επιστήμες με ανιδιοτελή τρόπο μάλιστα, με μοναδικό σκοπό τον εξαγνισμό με στόχο ηθικό και ήταν εκεί που ανακαλύφθηκε η αξιωματική μέθοδος των μαθηματικών, με τις εργασίες αυτές να καταλήγουν μισό αιώνα αργότερα στα περίφημα στοιχεία του Ευκλείδη. Ο Αριστοτέλης στο Λύκειό του αναδεικνύεται σε μεγάλο διοργανωτή έρευνας μιας και θεωρούσε ότι πρέπει να εμπιστευόμαστε την παρατήρηση των γεγονότων περισσότερο από τους συλλογισμούς και τους συλλογισμούς μόνο στο βαθμό που συμφωνούν με τα υπό παρατήρηση φαινόμενα, κάτι που θα δούμε και στον Μπέικον αργότερα. Είχαν καταλάβει από πολύ νωρίς την αξία της λογικής που προκύπτει από την εκπαίδευση των επιστημών. Ο επιστημονικός τρόπος σκέψης καθιερώνεται βέβαια από το Γαλιλαίο και την Επιστημονική του Μέθοδο, αλλά την ενθρόνισή του την οφείλει στο Γαλλικό Διαφωτισμό που επέβαλε τον ορθολογισμό και τον ανήγαγε σε κύριο μέλημα της εκπαίδευσης. Την Επιστήμη τη θέλει  και το «Φυσικής Απάνθισμα» του Ρήγα Φεραίου -που είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση - για να διαδώσει τις πιο σύγχρονες επιστημονικές ιδέες της εποχής εκείνης στους συμπατριώτες του και να τους απαλλάξει από φοβίες ικανές να τους κρατάνε απαθείς, περίτρομους ή εντελώς αδαείς για όσα συμβαίνουν γύρω τους.

Και εμείς ακόμη εδώ συζητάμε για λυγισμένα κουτάλια και ρολόγια που επισκευάζονται από την τηλεόραση, για επισκέψεις εξωγήινων, αναρωτιόμαστε δε ακόμη αν πατήσαμε στο Φεγγάρι.

Είναι φανερό πως σημαντικός στόχος για το νέο σύστημα είναι να πετύχει ταυτόχρονα και την καταπολέμηση του επιστημονικού αναλφαβητισμού. Η στοιχειώδης επιστημονική εγγραμματοσύνη των πολιτών είναι βασικός όρος για την αποτελεσματική λειτουργία μιας σύγχρονης δημοκρατικής πολιτείας στο πλαίσιο της οποίας οι πολίτες καλούνται να αποφασίσουν για ολοένα και περισσότερα ζητήματα μεγάλης κοινωνικής σημασίας που έχουν μια έντονα επιστημονική διάσταση. Δε γίνεται η γενιά αυτή να μην έχει τη δυνατότητα διάκρισης των ηλεκτρομαγνητικών ακτινοβολιών και να συζητά ακόμη για τη «ραδιενέργεια» των κινητών, δε μπορεί να ακούμε ακόμη για διαφορετικό- εθνικό DNA, δε μπορεί να μην έχει άποψη για τη χημική ρύπανση, δε μπορεί να μη διδάσκεται για μεταλλαγμένα τρόφιμα, άρα δε γίνεται να μην έχουν κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση γενικής παιδείας οι θετικές επιστήμες. Δε γίνεται συνεχώς να απαξιώνονται. Και ας μη ξεχνάμε ότι υπάρχουν και πολλά χρηστικά πράγματα που θα πρέπει να γνωρίζουμε γιατί κάνουν πιο εύκολη και πιο ασφαλή την καθημερινότητά μας. Δεν είναι κακό να γνωρίζουμε ότι σε περίπτωση καταιγίδας είναι ασφαλέστερο να βρισκόμαστε στο αυτοκίνητό μας παρά έξω από αυτό.

Ο ρόλος της παιδείας είναι κρίσιμος. Τι πολίτες θέλουμε να έχουμε;

Σκεπτόμενους, οπλισμένους με κριτική σκέψη ή άβουλους που είναι έτοιμοι να αποδεχτούν αμάσητα την κάθε μορφής συνωμοσιολογία; Είναι σημαντικό να αφυπνιστούμε και να αναζητήσουμε την παιδεία, την εκπαίδευση που μας αξίζει γιατί αλλιώς είναι ορατός ο κίνδυνος που αναφέρει ο Μπέρτραντ Ράσελ : οι άνθρωποι γεννιούνται αμόρφωτοι, δε γεννιούνται ηλίθιοι. Γίνονται πολλές φορές ηλίθιοι με την (κακή) εκπαίδευση.

Οφείλει λοιπόν η πολιτεία να θωρακίσει τους νέους πολίτες με παιδεία που θα λειτουργεί σαν κλωβός Faraday και θα τους προστατεύει από τους κεραυνούς της παραπληροφόρησης, της προπαγάνδας, της μισαλλοδοξίας, της επιβεβαίωσης των προκαταλήψεων. Και αυτό δεν μπορεί να γίνει αν οι Θετικές Επιστήμες δεν αποκτήσουν τον κρίσιμο ρόλο που τους αρμόζει στο πρόγραμμα σπουδών. Και για να μην παρεξηγηθώ η ανάκτηση του σημαντικού ρόλου των θετικών επιστημών δε σημαίνει πως πρέπει να γίνει σε βάρος των θεωρητικών επιστημών, ίσα ίσα μπορεί και πρέπει να υπάρχει αλληλεπίδραση, συνεργασία.

Αντί επιλόγου επιλέγω να παραθέσω ένα διάλογο μεταξύ του Σωκράτη και του μαθητή του Στρεψιάδη από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη που αποκαλύπτει ότι οι Αθηναίοι δυσκολεύονταν να αποδεχτούν τις αρχές της φυσικής ως αιτίες των φαινομένων, και ήταν έτοιμοι να μεταπλάσσουν αυτές τις αρχές, σε νέου τύπου θεότητες, ως τροφή για σκέψη:

Σωκ: Ποιος Δίας; Μη χωρατεύεις. Δεν υπάρχει κανένας Δίας.

Στρεψ: Μα τι λες; Τότε ποιος βρέχει; Αυτό πρώτα απ’ όλα να μου εξηγήσεις.

Σωκ: Στα σίγουρα. Θα στο διδάξω με ακαταμάχητα στοιχεία. Έλα τώρα, τον έχεις δει ποτέ κάπου να βρέχει χωρίς Σύννεφα; Κι όμως θα έπρεπε να βρέχει με ξαστεριά, κι αυτά να λείπουν.

Στρεψ: Μα τον Απόλλωνα, στ’ αλήθεια ορθά το αποδεικνύεις με αυτή σου την επιχειρηματολογία. Κι όμως, πριν απ’ αυτό, πραγματικά νόμιζα πως ο Δίας προκαλεί τη βροχή. Αλλά πες μου ποιος είναι που προκαλεί τους κεραυνούς; Αυτό με κάνει να τρέμω.

Σωκ: Αυτά, καθώς κυλούν, κάνουν τους κεραυνούς.

Στρεψ: Με ποιο τρόπο; παράτολμε άνθρωπε!

Σωκ: Όταν γεμίσουν με πολύ νερό, και ωθούνται και παρασύρονται πιο πέρα, καθώς απαραιτήτως ορμούν προς τα κάτω όταν γεμίσουν με βροχή, τότε πέφτουν βαριά το ένα πάνω στ’ άλλο και σκάνε και κτυπάνε.

Στρεψ: Ποιος είναι που τα ωθεί και τα παρασύρει πιο πέρα; Δεν είν’ ο Δίας;

Σωκ: Καθόλου, αλλά ο αιθερικός Στρόβιλος.

Στρεψ: Ο Στρόβιλος; Είχε διαφύγει της προσοχής μου ότι δεν υπάρχει ο Δίας, και ότι βασιλεύει τώρα ο Στρόβιλος στη θέση του. Αλλά ακόμη δεν μου έχεις διδάξει τίποτε σχετικά με τη βροντή και τον κεραυνό.

Σωκ: Μα δεν με άκουσες που είπα ότι τα Σύννεφα, όταν γεμίσουν υγρασία, προσκρούουν το ένα στο άλλο και βροντούν λόγω της πυκνότητάς τους;

Πηγές:
1. (Νεφέλαι, 356, από μετάφραση του W.J. Hickie).
2. Pierre Hadot(2002), Τι είναι αρχαία φιλοσοφία, Αθήνα, Ίνδικτος.
3. Τραχανάς Στέφανος (2014), Το φάντασμα της όπερας, Ηράκλειο, ΠΕΚ.
4. Ιωαννίδης Σάκης Καθημερινή (2/10/2016)- Ψεκασμένοι» στην εποχή του CERN (http://www.kathimerini.gr/876989/article/epikairothta/episthmh/yekasmenoi-sthn-epoxh-toy-cern)
5. Richard Hammond struck by lightning in car - Top Gear – BBC

άρθρο μου στην Ηχώ της άρτας