Γιατί οι μαθηματικοί δεν παίρνουν βραβείο Νόμπελ;

 Ένας μαθητής μου κάποτε με ρώτησε "γιατί οι μαθηματικοί δεν παίρνουν βραβείο Νόμπελ, όπως οι φυσικοί, οι οικονομολόγοι κ.λ.π". Του απάντησα περιληπτικά και περιγράφοντας κάποια κομμάτια της ιστορίας του προκάλεσε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον που του υποσχέθηκα ότι θα ανεβάσω ένα αντίστοιχο post. Από τότε πέρασε πολύς καιρός, αλλά γράφοντας για τα βραβεία του 2010, θυμήθηκα, έστω και καθυστερημένα,  την υπόσχεσή μου. 

Ανοίγω το πολύ ωραίο βιβλίο "Η μπανιέρα του Αρχιμήδη" των S. Ortoli, N. Witkowski από τις εκδόσεις Σαββάλας, (σε απόδοση του Α.Κασσέτα) και αντιγράφω .....

Το βραβείο Νόμπελ, που απονέμεται κάθε φθινόπωρο σε διανοούμενους από όλο τον κόσμο, με μια εθιμοτυπική τελετή μεγάλης πολυπλοκότητας μέσα σ' έναν «γοτθικό ναό της γνώσης», είναι αυτό καθαυτό ένας μεγάλος μύθος. Ποιος ερευνητής, οσοδήποτε σεμνός και αν είναι, δεν ονειρεύεται να πάρει από τα χέρια του βασιλιά της Σουηδίας ένα τέτοιο σκήπτρο συνοδευόμενο από μερικές φράσεις αποδιδόμενου σεβασμού και από έξι περίπου εκατομμύρια γαλλικά φράγκα1; Και αμέσως ο νέος νομπελίστας, είτε είναι ερευνητής των στοιχειωδών σωματιδίων είτε σπεσιαλίστας στη γενετική, θα κληθεί μπροστά σε τηλεοπτικές κάμερες απ' όλο τον κόσμο να εκφράσει τη γνώμη του για την πορεία των κοινωνιών, για το χρέος προς τις χώρες του τρίτου, κόσμου και για τη μορφή της δημοκρατίας σήμερα. Ενώ οι αστροναύτες ουσιαστικά ποτέ δεν επέστρεψαν στα βήματα που έκαναν πάνω στην επιφάνεια του φεγγαριού και ενώ οι κάθε φορά τυχεροί του Λόττο είναι ανίκανοι να αναλογιστούν τη βαθύτερη σημασία μιας αιφνίδιας εύνοιας της τύχης, έχουμε δει νομπελίστες στην κορυφαία στιγμή της αναγνώρισης του έργου τους να βυθίζονται σε βαθυστόχαστους διαλογισμούς.

Το ότι το Νόμπελ δεν είναι ένα βραβείο όπως τα άλλα οφείλεται στο μέγεθος, κυρίως, του χρηματικού ποσού από το οποίο συνοδεύεται. Στο ξεκίνημα του θεσμού, το έτος δηλαδή 1901, έφθανε τις διακόσιες, περίπου, χιλιάδες γαλλικά φράγκα, ενώ σήμερα το ποσό ανέρχεται σε ύψος που δικαιολογημένα προκαλεί τον θαυμασμό για τις ικανότητες των διαχειριστών του κληροδοτήματος Νόμπελ. Είναι ακόμα η τιμιότητα της επιτροπής που το απονέμει, η οποία, στα πλαίσια της πολιτικής ουδετερότητας της Σουηδίας θεωρείται -δίκαια ή άδικα, δεν έχει σημασία- υπεράνω πάσης υποψίας και οποιασδήποτε σκοπιμότητας. Τελικά, η ετήσια αναγνώριση των πρωταθλητών της διανόησης υπάρχει για να επιβεβαιώνει την αδιάκοπη πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης, ταυτόχρονα όμως γεφυρώνει δύο έννοιες που συνήθως «ζουν» χωριστά: την έρευνα και το χρήμα. Από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε ο θεσμός, το βραβείο Νόμπελ δεν έπαψε να προκαλεί το ενδιαφέρον του Τύπου σ' όλες τις χώρες του κόσμου, και ιδιαίτερα στη Γαλλία,τη χώρα των αριστείων και του βραβείου της Λεγεώνας της Τιμής.

Όσο για τη διττή υπόσταση -χωρίς την οποία κανένας μύθος δεν θα μπορούσε να διατηρηθεί- στην περίπτωση του μύθου Νόμπελ είναι σαφής. Για αρκετά χρόνια ο Αλφρέδος Νόμπελ έδινε προς τα έξω την εικόνα ενός τρελού επιστήμονα -κυρίως όταν το εργοστάσιό του στη Σουηδία, το 1864, ανατινάχτηκε- για να καταλήξει τελικά μοναχικός ειρηνιστής και πεπεισμένος ουμανιστής. Και είναι πάνω από όλα «το χρήμα από τη δυναμίτιδα», το οποίο -σύμφωνα με τους όρους της διαθήκης- θα ανταμείβει όσους εργάζονται «προς όφελος της Ανθρωπότητας». Και οι αντιφάσεις δεν σταματούν εδώ. Το ότι το Νόμπελ της Ειρήνης δείχνει να ενδιαφέρει μια πολυεθνική με ενδιαφέροντα στη βιομηχανία όπλων προκαλεί οπωσδήποτε έκπληξη, αν και αυτό απορρέει και από την κυριαρχούσα τότε ιδέα της προόδου. «Θα ήθελα», έλεγε ο Νόμπελ, «να ανακαλύψω μία ουσία ή μία μηχανή με καταστροφικές δυνατότητες τέτοιες, ώστε καμία κυβέρνηση να μην τολμά να τη χρησιμοποιήσει ». Γοητευτική αφέλεια, η οποία εμπεριέχει μια ντελικάτη απόχρωση ουτοπίας σίγουρα αναχρονιστικής αλλά και συγκινητικής ταυτοχρόνως.

Ένας ακόμα πιο σκληρός μύθος είναι εκείνος που συνδέεται με την προσωπικότητα του Αλφρέδου. Νόμπελ. Στον επιστημονικό τομέα το βραβείο απονέμεται σε φυσικούς, χημικούς, σε βιολόγους και σε οικονομολόγους και όχι σε μαθηματικούς, οι οποίοι από το 1936 αρκούνται στο μετάλλιο Φιλντς.

Ο λόγος για τον οποίο αγνοούνται οι μαθηματικοί είναι γνωστός και συχνά περιγράφεται με μια δόση ειρωνείας. Σε κείμενο που δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση Sciences frontieresΜίταγκ-Λέφλερ, διαβάζουμε ότι «ο επιφανέστερος μαθηματικός της εποχής, ο  οποίος θα μπορούσε να είχε βραβευτεί στον τομέα του -εάν βέβαια είχε θεσμοθετηθεί βραβείο- δεν ήταν άλλος από τον εραστή της κυρίας Νόμπελ».

Το εάν η κυρία Νόμπελ προτιμούσε τις μαθηματικές εξισώσεις περισσότερο από τους χημικούς τύπους είναι ένα τόσο ενδιαφέρον ζήτημα, που συζητιέται από όλο τον κόσμο μέσα από το δίκτυο Internet στη ρουμπρίκα F ΑQ (Frequently Asked Questions).

Αμέσως βέβαια μπορεί κανείς να πληροφορηθεί ότι ο Αλφρέδος Νόμπελ δεν παντρεύτηκε ποτέ και πως ποτέ δεν υπήρξε καμιά κυρία Νόμπελ.

Τι συνέβαινε με τον Νόμπελ; Θα πρέπει να είχε κάποια αγαπημένη. Ένας εκατομμυριούχος ουμανιστής είναι κάπως απίθανο να είναι μοναχικός τύπος. Ξέρουμε ότι είχε μια σύντομη ερωτική περιπέτεια στα δεκαοκτώ του χρόνια στο Παρίσι, μία πλατωνική σχέση με την Μπέρτα Κίνσκι –βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1905- και πολύ αργότερα μια σχέση με τη Βιενέζα ανθοπώλισσα Σόφι Ες, η οποία του δρόσισε τη ζωή όταν εκείνος είχε πια πατήσει τα σαράντα. Ήταν μια ερωτική ιστορία που του κόστισε αρκετά. Ωστόσο, οι βιογράφοι του αμφιβάλλουν για το εάν έστω και η ελάχιστη συναισθηματική αλληλεπίδραση είχε δημιουργηθεί μεταξύ τους. Ο Αλφρέδος έμενε τότε στο Παρίσι, ενώ την ίδια εποχή ο Μίταγκ-Λέφλερ έκανε πολυτελή ζωή στη Στοκχόλμη. Ο Σουηδός μαθηματικός -και ίσως εδώ βρίσκεται η λύση του αινίγματος- ποτέ δεν υπήρξε πρότυπο σεμνότητας. Φιλόδοξος, ματαιόδοξος και ραδιούργος, κατάφερνε να αναμειγνύει επιδέξια τις δημόσιες σχέσεις με τις διαφορικές εξισώσεις. Αυτό φαίνεται και από τις δραστηριότητές του• είχε καταφέρει να είναι εκδότης του Acta Mathematica, της πιο έγκυρης μαθηματικής επιθεώρησης της εποχής του, και ταυτόχρονα να είναι πρύτανης σ' ένα καινούριο πανεπιστήμιο, το Χέγκσκολα της Στοκχόλμης. Τίποτε δεν αποδεικνύει ότι ήταν ο μεγαλύτερος μαθηματικός της εποχής. Ο Ανρί Πουανκαρέ, στον οποίο επιχειρήθηκε μάταια να απονεμηθεί το Νόμπελ του έτους 1910, ήταν μια ασύγκριτα μεγαλύτερη διάνοια από εκείνον.

Ο ίδιος ο Μίταγκ-Λέφλερ, κατά την εποχή που ο Νόμπελ συνέτασσε τη διαθήκη του, επιδίωξε μέσα από επιτήδειες διαπραγματεύσεις να πετύχει οφέλη για το Χέγκσκολα, όπως είχε συμβεί με τα άλλα σουηδικά ιδρύματα τα επιφορτισμένα με την απονομή του βραβείου. Η προσπάθειά του απέτυχε και η όλη ιστορία χαρακτηρίστηκε από έναν διαπρεπή καθηγητή του Χέγκσκολα ως «φιάσκο Νόμπελ». Ωστόσο, ο Μίταγκ-Λέφλερ δεν είχε ιδιαίτερα μοχθήσει γι' αυτόν τον σκοπό, δεδομένου ότι είχε ήδη προσεγγίσει ερωτικά τη Σόφι Ες. Η Ελίζαμπεθ Κρόφορντ, αναφερόμενη στην ιστορία του βραβείου, γράφει:
 Ακόμα και αν ο Μίταγκ-Λέφλερ επλήγη από τη μη απονομή ανάλογου βραβείου σε μαθηματικούς και από τον αποκλεισμό του Χέγκσκολα από την τελευταία διαθήκη του Νόμπελ, ουδέποτε εκδήλωσε δημόσια τη δυσαρέσκειά του.

Κατάφερε να δείξει ότι είχε πάρει την εκδίκησή του, διαδίδοντας την ιστορία του ερωτικού ανταγωνισμού ανάμεσα στον Αλφρέδο Νόμπελ -ο οποίος ήταν δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερός του- και σ' εκείνον. Είχαν διεκδικήσει την καρδιά της ίδιας γυναίκας και ο Νόμπελ είχε ηττηθεί. Το τελευταίο αυτό στοιχείο υπάρχει και στο δίκτυο Ίντερνετ.

Χαρακτηρίζεται «ψυχολογικό», δείχνει ότι η μεγαλοψυχία του Νόμπελ στις μέρες μας έχει αναγνωριστεί, αλλά θέτει το ερώτημα:

«Πώς είναι δυνατόν ο Αλφρέδος Νόμπελ, γράφοντας τη διαθήκη του με μοναδική πρόθεση το καλό της ανθρωπότητας, να επέτρεψε σε μια τόσο προσωπική του υπόθεση να επηρεάσει τα ιδεαλιστικά σχέδιά του;» Ίσως μπορέσουν να απαντήσουν στο ερώτημα οι ερευνητές ψυχολόγοι. Είναι, όμως, γεγονός ότι ούτε ο Μίταγκ-Λέφλερ ούτε η Σόφι Ες ευνοήθηκαν από τη μεγάλη κληρονομιά. Βέβαια, μολονότι αυτό δεν ικανοποιεί εκείνους που αρέσκονται σε ανέκδοτα, ο αποκλεισμός των μαθηματικών από το βραβείο έχει μια πιο απλή εξήγηση. Ο Αλφρέδος Νόμπελ ήταν ένας μηχανικός σύμφωνα με την παράδοση του δέκατου ένατου αιώνα και αυτό σημαίνει ότι ήταν εξαρχής προκατειλημμένος υπέρ των πειραματικών δραστηριοτήτων και κατά των θεωρητικών συλλήψεων. Σύμφωνα με το δικό του πνεύμα οι εφευρέσεις και οι ανακαλύψεις που έπρεπε να βραβεύονται ήταν εκείνες που είχαν μια άμεση χρησιμότητα για το καλό όλων των ανθρώπων. Έτσι, ανάμεσα στα πρώτα Νόμπελ Φυσικής συναντάμε τον Σουηδό μηχανικό Γκούσταβ Ντάλεν, ο οποίος βραβεύτηκε «για την ανακάλυψη των αυτόματων ρυθμιστών που χρησιμοποιούνται κατά τη λειτουργία των φάρων και των υφαλοδεικτών».

Ακόμα και ο Αϊνστάιν πήρε το βραβείο Νόμπελ για την εργασία του πάνω στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο και όχι για τη θεωρία της Σχετικότητας, η οποία θεωρήθηκε ότι δεν ήταν τόσο σημαντική αναφορικά με τα οφέλη που μπορούσε να προσφέρει στην ανθρωπότητα. Όσο για τον Πουανκαρέ, όταν το 1910 προτάθηκε για το Νόμπελ της φυσικής, βρέθηκε αντιμέτωπος με τους αδελφούς Ράιτ, τους δύο σκαπανείς της αεροπορίας.

Και αυτό δεν είναι τόσο παράδοξο για ένα βραβείο όπως το Νόμπελ' δημιουργημένο «από έναν εφευρέτη για εφευρέτες » απέκλειε εξ ορισμού τους μαθηματικούς και συμβόλιζε την επιβολή της εφαρμοσμένης έρευνας πάνω στην αφηρημένη σκέψη.

Η ιστορία των επιπτώσεων που είχε η ερωτική απογοήτευση του Νόμπελ πάνω στη διαμόρφωση του βραβείου πρέπει λοιπόν να είναι ένα αποκύημα φαντασίας. Ίσως πάλι να δημιουργήθηκε και από μια αντίδραση ενάντια στο κυριαρχούμενο από αρσενικούς «σύμπαν» του ιδρύματος Νόμπελ, του επιφορτισμένου με την απονομή του βραβείου. Ωστόσο, αν και ελάχιστες γυναίκες πήραν Νόμπελ και παρότι η Σοφία Ες δεν πήρε απολύτως τίποτα, οι γυναίκες που ωφελήθηκαν έμμεσα από τις απονομές των βραβείων υπήρξαν πολύ περισσότερες από όσο θα μπορούσε κανείς να φανταστεί2. Ο Αϊνστάιν έδωσε όλο το χρηματικό ποσό του βραβείου στην πρώην σύζυγό του Μιλέβα και ο Ρόμπερτ Λούκας, Νόμπελ Οικονομίας για το 1995, παραχώρησε το μισό από το ποσό του βραβείου στη σύζυγό του Ρίτα. Αυτή η τελευταία, ευρισκόμενη επί επτά χρόνια σε διάσταση με τον σύζυγό της, είχε φροντίσει να υπάρχει στο συμβόλαιο του διαζυγίου η εξής ρήτρα: «Σε περίπτωση που ο Ρόμπερτ Λούκας τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ πριν από την 31 η Οκτωβρίου του 1995, η σύζυγος θα πάρει το 50% του χρηματικού ποσού». Η είδηση για την απονομή ήρθε δεκαπέντε μόλις μέρες πριν από την κρίσιμη ημερομηνία και ο Ρόμπερτ Λούκας, ως τίμιος παίκτης, έκανε ένα σχόλιο που μάλλον δεν θα άρεσε στον βιομήχανο Αλφρέδο Νόμπελ: «Η συμφωνία είναι συμφωνία».

___________________________________________________

1. Το τελετουργικό της απονομής του βραβείου Νόμπελ αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέρουσας κοινωνιολογικής μελέτης. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ίδιοι οι πρώην νομπελίστες κάθε χρόνο το γελοιοποιούν σε απονομές των «Ig Nobel» (στα αγγλικά προφέρεται ignobJe και στα γαλλικά σημαίνει ποταπός) στις χειρότερες επιστημονικές εργασίες της χρονιάς.

2. Τολμούμε εδώ να μνημονεύσουμε και την τράπεζα σπέρματος που έχει δημιουργήσει ο Αμερικάνος εκατομμυριούχος Ρόμπερτ Γκράχαμ. Όλοι οι δότες είναι μεγαλοφυείς επιστήμονες και οι πελάτες μπορούν να επιλέγουν ένα «μωρό Νόμπελ», εφόσον τρεις νομπελίστες -ανάμεσά τους και ο Γουίλιαμ Σόκλεϋ, Νόμπελ φυσικής το 1956 για την ανακάλυψη του τρανζίστορ- έχουν προσφέρει το δικό τους σπέρμα. «Το γεγονός αυτό». αναγνωρίζει ο Γκράχαμ, «μπορεί να στρέφει πάνω μας τα φώτα της δημοσιότητας, αλλά οι δότες είναι ήδη μεγάλης ηλικίας και αυτό το σπέρμα οι γυναίκες δεν το προτιμούν».

 _____________________________________________________________________

Και δυο λόγια για το βιβλίο.

Ένα βιβλίο για τις μεγάλες στιγμές της επιστήμης που όμως διαφέρει ουσιαστικά από τις συνήθεις προσεγγίσεις. Και αυτό γιατί η θεώρηση των διάσημων επιστημόνων και εφευρέσεων δε δεσμεύεται από μυθικές εικόνες αλλά τολμά να θέσει και τις πιο "ανορθόδοξες" ερωτήσεις. "Τι ήταν το μήλο του Νεύτωνα; Φιρίκι ή ξινόμηλο; Ο Αρχιμήδης; Έτρεχε πράγματι στην κατηφόρα των Συρακουσών φωνάζοντας Εύρηκα; Γιατί Μπιγκ; Αλλά και γιατί Μπανγκ; Οι μαύρες τρύπες; Μήπως υποκαθιστούν μέσα στη φαντασία μας την έννοια της κόλασης; Και γιατί άραγε διατηρείται σε τόσο υψηλά επίπεδα η δημοτικότητά τους;" Διαβάστε το, αν μη τι άλλο, για την αναζήτηση της αλήθειας πίσω από τον οικοδομημένο μύθο.